Destino

Iha moris ne'e ita bele hakarak buat oioin, halo buat oioin, manan buat oioin
Maibe wainhira ita nia destinu to'o no foti lakon ita nia vida
Buat hirak ne'e sai la folin
Buat hirak ne'e hela de'it istoria
Buat hirak ne'e hela de'it naran.

Failansu

Se ema ruma sente katak nia nunka halo sala ruma iha nia moris, ne'e hatudu katak nia nunka koko buat foun ruma iha nia moris. 

-Albert Eistein

Vinkulasaun (Kait-metin)

Iha psikolojia, iha teoria ida bolu Theory of Attachment katak teoria Vinkulasaun. Vinkulasaun katak kait-metin. Teoria ne'e dezenvolve husi John Bowlby husi ninia estudu psikolojia ba labarik kiik sira nia dezenvolvimentu. Tuir Bowlby nia teoria, labarik ida wainhira sei kiik kait-metin makaas iha nia nia relasaun ho ninia inan. Vinkulasaun ida ne'e hahu wainhira labarik hahu hatene susu inan nia susubeen. Vinkulasaun kontinua wainhira labarik hahu kuinese ninia inan fizikamente husi ninia hakuak, ninia oin, no interaksaun loro-loron ne'ebe halo labarik kontente wainhira hamutuk ho ninia inan. Nune'e mak labarik balun sei tanis makaas wainhira haketak husi nia inan.

Prosesu haketak an husi vinkulasaun ida ne'e tuir Bowlby influensa tebes ninia dezenvolvimentu psikolojiku. Labarik sira ne'ebe la haketak an husi vinkulasaun ho didiak wainhira sei kiik sei kontinua buka fali vinkulasaun ne'ebe la kompletu ne'e husi buat seluk eh husi ema seluk ruma wainhria sira kontinua boot. Vinkulasaun tuir mai ne'ebe nia koko hetan husi buat seluk mak bele hanesan gosta han barak, susu liman fuan, ka buka ema seluk ne'ebe fo afeksaun/domin hanesan ho ninia inan. Wianhira nia boot, prosesu ne'e bele kontinua ka para depende ambiente ne'ebe nia hasoru. Maibe iha indikasaun katak vinkulasaun ne'e kontinua mosu wainhira ema sai ona ema boot hodi hala'o relasaun ruma.

Vinkulasaun bele akontese iha relasaun kolega, familia ka serbisu fatin. Iha relasaun kolega, ema balun senti 'besik' liu ba belun ruma ne'ebe nia senti bele komprende no simu nia nomos halo nia kontente. Iha familia, ema ida bele senti 'besik' liu ho membru familia ruma ne'ebe nia senti komfortavel liu. Nune'e mos iha serbisu fatin, iha ema balun ne'ebe senti besik liu ho ninia kolega serbisu tan hanoin hanesan no bele simu malu kompara ho sira seluk.

Maski nune'e, vinkulasaun mos bele iha impaktu ngativu karik la jere ho diak. Vinkulasaun negativu mak wainhria ema ida sai posesivu ba ema seluk hodi senti katak ema seluk ne'e ninian de'it, tenk irona de'it nia ka hamutuk de'it ho nia. Iha skal kiik, atetude ida ne'e sei afeta relasaun normal ho ema seluk. Entretantu, iha eskala boot bele dad ema sai obsesivu hakarak obriga nia hakarak ba ema seluk.


Ikus mai ne'e, artigu saude mental no psikologu barak mak sujere atu ita ema tenki koko haketak an husi vinkualsaun natural ne'ebe ita iha (devinkulasaun) ho esforsu ne'ebe pozitivu nune'e wainhira ita lakon buat ruma ka ema ruam ne'ebe ita 'kait-metin' liu ita bele kontrola ita nia mentalidade atu la nakdoko ho lakon ida ne'e. Tan wainhira ita ema la prontu iha prosesu devinkulasaun mak bele lori ita sai hetan depresaun, triste no bele hetan moras oioin.


LMM

Tansa Ita Tolok?

Tolok katak hateten sai liafuan aat ruma hasoru ema seluk, situasaun ka an rasik. Iha artigu ida ne'ebe hakreek ba World of Psychology, John M. Grohol, Psy. D sita Timothy Jay (2009) hodi nota katak tolok sai ita ema nia 'apita kareta' nian ba emosaun sira nee'ebe ita sente tantu kontente, triste, hakfodak ka hirus. 
Ho liafuan tolok dalaruma ita senti sai hanesan maneira atu livre ita nia an husi emosaun ruma ne'ebe fo pressaun ita nune'e ema balun konsidera tolok hanesan buat normal ida. 
Maski nune'e iha sosiedade ne'ebe ita ema moris hodi buka atu haburas valor respeitu malu no dame habitu tolok bele mos sai hanesan disturbu ida ba ema seluk ne'ebe la konfrotavel rona ema tolok. Maski ida ne'ebe tolok laiha intensaun atu tolok ema ne'ebe besik nia tempu ne'e maibe ema ne'e bele sente ofendidu no hola impressaun negativu ba ita. Karik ne'e la afeta ita nia moris, maibe iha situasaun ruma ne'ebe ita tolok arbiru halo ema bele lakon respietu ba ita. 
Tan ne'e  mak ita nudar ema bele hili atu kontrola ita nia an iha siatuasaun saida mak ita tenki tolok eh lae tamba tolok iha situasaun nee'be la aproriadu fo impressaun negativu ba ita maski iha parte seluk tolok sai hanesan reasaun reflexu ba ita ema atu espressa ita nia emosaun. 


Dili, 7 Setembro 2016

LMM.